سنت های رمضانی مردم قم در سالها پیش كلوخ اندازون تا اوهی اوهی
قم آیین و رسوم رمضانی مردم قم از گذشته دور تا به امروز، سرشار از معنویت و مهربانی و انفاق بوده است آیین هایی که با کلوخ اندازی و خانه تکانی آغاز و با بدرقه ماه مبارک تمام می شود.
ماه مبارک رمضان، ماه مبارک رمضان، ماه برکت و آشتی و مهر و دلباختن بندگان به ذات احدیت است؛ ماهی که هر لحظه آن جایگاه قرب است و هر نفس آن نعمت و حسنات؛ رمضان پربرکت ترین ماه سال است و آغوش بازش بیکران.
قم، شهر تاریخی و اساطیری است که اسطورههای علم و تهذیب و اخلاق و حدیث و امامزادگان آسمانی را در دل خود جای داده است و به حق است که از گذشته تا کنون، رسوم و آدابی شیرین را به نسلهای امروزینش تقدیم دارد ولی آنچنان که در همه آفاق گیتی، رنگ و بوی تکرار فنون جدیده را به خود گرفته است، خیلی از این سنن دل نشین جای خویش را به عادات امروزی داده است. اما در این مقال، برگهایی از سنن قدیمه رمضانی مردم این شهر را با مخاطبان قرآنی واگویه میکنیم.
کلوخ اندازان
این رسم، به منزله آغاز ماه مبارک است که در آخرین جمعه ماه شعبان انجام میگرفت؛ در مراسم کلوخ اندازون که با نامهای دیگری چون کلاخ اندازان هم شناخته می شود مردم قم در آخرین جمعه ماه شعبان، در منزل بزرگان اقوام و یا امکان مقدس و یا تفریحی جمع شده و ساز و نقاره میزدند؛ مردم قم به حدی عاشق این ماه بودند که قبل از ماه در این مراسم به جشن و چوب بازی و پایکوبی می پرداختند و پس از آن هر کس کلوخی را برمی داشت و به نیت برآورده شدن حاجات کلوخ را در آب شفاف خندق می انداختند؛ دیرینه مردم قم معتقد بودند آب شفاف حاجت می دهد و آب شدن کلوخ در آب همانند رفع مشکلات است.
خانه تکانی رمضان
عادات دیرینه مردم قم از جایگاه دینی آنها بر میخواست؛ جایی که دین را با ملیت در هم می آمیختند و خانه تکانی عید و رمضان را برای خود فرض میگرفتند؛ مردم قم قبل از ماه رمضان به حدی برای این ماه لحظه شماری میکردند که علاوه بر خانه دل، خانههای خشتی و گلی خویش را هم به رنگ زیبا و خوش عطر آب و جارو مصفا میکردند. نظافت منزل، تنها کاری نبود که مردم در این ایام به آن ملزوم میشدند بلکه آنها به تنظیف تکایا و مساجد و حسینیه ها و حتی مغازه ها و اماکن عمومی همچون حتی حمام های عمومی همچون رسومی است که امروزه هم رایج است، اما در گذشته از رونق بیشتری برخوردار بوده است. جالب آنکه این کار پیش از شروع ماه رمضان و بیشتر توسط دختران دم بخت انجام می شد چون اعتقاد بر این بود دخترانی که این کار را انجام می دهند بخت آنها زودتر باز می شود. گرفتن روزه پیشوازی در سه روز آخر یا روز آخر شعبان و اعزام مبلغ و مروج دینی از جانب مراجع هم از دیگر رسومی است که در آستانه این ماه انجام می شد.
سحرخوانی
سحرخوانی، بخش عمده خاطرات زیبایی همه مردم قم بلکه مردم ایران زمین است از ماه رمضان؛ جایی که خوش خوانان شهر بر ماذنه های مساجد با صدایی زیبا و رسا، از دلدادگی خود به خداوندگار خود میخواندند و مردمی که با صدای آنها به نماز شب می ایستادند و کم کم خویش را برای سحر آماده میکردند؛ در سال های نه چندان دیرین صداهای آشنایی از رادیو و رسانهها پخش می شد که شاید تنها صدایی بود که مردم قم از رادیوهای خود می شنیدند.
با عنایت به این که در قدیم بلند مرتبه سازی مرسوم نبود و مردم هم با احشام و درشکه رفت و آمد داشتند، افرادی که صدای رسایی داشتند بالای مناره ها رفته و می خواندند که اصطلاحاً به آن «پیش خوانی» می گفتند؛ این عمل تا یک ساعت قبل از اذان انجام میشد و پیشخوان به بیان اشعار مذهبی و مداحی و دعای سحر مشغول میشد. آنها یا از راه حضور در ماذنه مساجد و یا با طبالی و عده ای هم فانوس به دست چند همسایه از سمت راست و چند همسایه سمت چپ خویش را بیدار می کردند. این رسم با کوبیدن درب منازل همسایه و اقوام ادامه یافت تا اینکه تک زنگهای تلفن، جای این رسم را گرفت.
فاتحه خوانی زنان
در گذشته این شهر، رسومی پابرجا بود که البته امروز رنگی از آن باقی نمانده است؛ چنانکه زنان قمی بعد از ادای فریضه واجب صبح، برای ذکر فاتحه برای اموات به قبرستان نو و شیخان رفته و پس از بازگشت برای قرائت قرآن منزل یکی از خانم ها می رفتند؛ همینطور هنگام ظهر با شنیدن اذان ظهر به منظور ادای فریضه نماز به حرم مطهر رفته و دعای ماه رمضان می خواندند.
جوشن خوانی
اهالی آسمانی شهر اهل بیت(ع) اعتقادات رمضانی خاصی داشتند؛ آنها از دیرباز مهر و محبت و اعتقاد به اهل بیت(ع) را به قرآن کریم گره میزدند و این ماه را بهترین فرصت برای رسیدگی به احوالات درون میدانستند؛ مردم قم اعتقاد عجیبی به خواندن دعای جوشن کبیر داشته و همینطور همه معتقد بودند با هر وضعیتی در خانه هایشان به منظور خبر کردن همدیگر در پشت بام ها اذان می گفتند.
تغذیه مردم در رمضان
در گذشتههای دیرینی و حتی نزدیک نمک، آب جوش و خرما اجزای اصلی هنگام افطار بوده و هندوانه جز جدایی ناپذیر سفره افطار و بعد از افطار بود، گرما و عطش طاقت فرسای مردم را از بین می برد؛ قوت غالب مردم قم در هنگام افطار آب دوغ خیار و در هنگام سحر آبگوشت بود، خاطرنشان می کند: در زمان قدیم، خوردن پلو و خورشت مانند امروز متداول نبود و مردم پس از خوردن آب دوغ خیار و هندوانه به شب نشینی می رفتند؛ البته سردی آب دوغ را با خرما و قتو و شیره برطرف میکردند.
همچون تغذیه های ماندگار مردم قم میتوان به تهیه شیرینی سنتی با نام کسمه که در آن از خرما، کشمش و انگور استفاده می شد اشاره کر که به جای شیرینی مصنوعی برای شیرین کردن آن از عسل، شیره و... استفاده می کردند؛ این شیرینی همچون خوراکی های سنتی مخصوص این ماه در قم بود. اما غذای اصلی مردم قم در ماه رمضان و بیشتر ایام سال، آبگوشت بود که این غذا به علت مواد غذایی که در خود داشت به اصطلاح قمی ها بن دل آنها را میگرفت مانع گرسنگی در طول روز می شد.
معمولاً روز آخر ماه شعبان به پخت نان خانگی برای رمضان اختصاص داشت؛ از گذشته نان مردم قم در ماه رمضان پرماه تر پخته میشد؛ البته نان خانگی مردم هم با مواد غذایی چون حلوا ارده و ارده شیره در افطار صرف میشد. شربت زعفران به همراه تخم شربتی هم نوشیدنی مردم قم در افطار رمضان بود که آنها را از تشنگی روز نجات می داد و نشاط آفرین هم بود.
شب نشینی رمضانی
اجزای نوستالژیک خاطرات رمضانی در هم گره میخورد تا آنجا که مردمی که نه با تلفن همراه و نت و تلگرام و اینستاگرام و دورهمی و خندوانه و سریال های رمضانی این سوی و آن سوی آب در خانههای خود حبس میشدند رسم زیبای صلحه ارحام را در منازل دوستان و اقوام و بزرگان بخصوص پدر و مادر به جای آورده و تا پاسی از شب در کنار هم اوقات میگذراندند؛ آنچنان که کارشناسان قم شناس گویند: «شب نشینی مردم تا پاسی از شب طول می کشید و زولبیا، چای و شیرینی بسته به شرایط و طبقه اجتماعی که به آن تعلق داشتند عمده پذیرایی مردم در شبهای رمضان بود که به اصطلاح به آن « شب چره» می گفتند؛ سپس به خانه ها بر می گشتند و زنان دو سه ساعت پیش از سحر برای آماده کردن غذا بیدار می شدند.»
کله پاچه خوری به نیت قصاص قاتل مولا
یکی از رسوم دیرینه مردم که تا امروز هم پا برجاست رسم حنابستن و تهیه و پخش کله پاچه گوسفند در شب ۲۷ رمضان بود؛ البته در گذشته مردم به منظور زیاد شدن روزی در مسجد امام حسن عسکری(ع) جمع می شدند و زنان و مردان کیسه های حنا با خود می بردند و حنا می بستند.
آهنگ افطار و سحر با صدای توپ
همه چیز تکنولوژی هم همیشه بد نیست؛ یکی از موارد مثبتش در تعیین وقت و اطلاع رسانی است؛ به سانی که در گذشته که مردم از ساعت و رسانه محروم می بودند با صدای توپی که در رودخانه قم رود که قم را به دو نیمه تقسیم کرده است لحظه سحر و اذان را اعلام می کردند. این توپ را نزدیک میدان نو یا شهید مطهری فعلی می آوردند و افطار و سحر را با آن صدای مهیب، اطلاع رسانی می کردند؛ برخی دیگر هم به حسب پاداش اخروی طبل در دست می گشتند و برای بهره برداری از پاداش معنوی و اخروی با صدای طبل، مردم را از ساعت اذان آگاه می کردند.
شهر قم هم همچون سایر شهرهای کشور، آئین و رسوم خاص در استقبال، گذران و وداع با ماه مبارک رمضان دارد که در زیر به آنها اشاره می شود.
سنت تغذیه نیازمندان
این رسم زیبا از گذشته در قم رونق داشته است که مردم نیکوکار آخرت طلب، از ماه خود آنچه داشتند را برای تقسیم رزق در روی زمین و در میان مردمی تهی دست شهر به صحنه می آوردند؛ مردم نیکوکار به رسم دیرینه مولا، به شکلی ناشناس این غذاها را به فقرا می رساند.
افطاری دادن به اقوام و خویشان و مستمندان هم از دیگر رسومی است که هنوز در این شهر و شهرهای دیگر ساری و جاری است.
خرماگردانی برای تغذیه روزه داران
از دیگر رسوم جالب توجه مردم این شهر، خرماگردانی بود که برای تغذیه روزه داران انجام می شد؛ در مساجدی که پیش از افطار نماز جماعت برپا می شود پس از اتمام نماز، عده ای با در دست داشتن افطاری مختصری مثل خرما، روزه روزه داران را باز می کردند و این کار هنوز هم در برخی از مساجد قم رایج است. اما در مساجدی که قبل از نماز افطار میکردند هم همین افطاری مختصر در میان مردم پخش می شد.
پختن و پخش آش های مثل قنبید (کلم قمری) و شله زرد نذری، بازدید از اقوام و بزرگان، برگزاری مجلس ترتیل خوانی قرآن، عیادت از بیماران و... هم از کارهای دیگری است که اهل قم در ماه مبارک انجام می دهند.
ساعات کار در رمضان
شهر قم از شهرهایی است که مردم آن از گذشته با زراعت و خشت سازی و صنایع در رابطه با مسکن و... ارتزاق می کردند و در سال هایی که گرمای تابستان بر رمضانی تر شدن روزها میافرایید مردم مجبور بودند که برای گذران زندگی کارهای بسیار سنگینی همچون خاک برداری، اره کشی، زغال سوزانی و... را انجام دهند که به حسب اینکه ممکن بود به روزه آنها و دیگران صدمه وارد کند، این مشاغل بعد از افطار دنبال میشد ولی مشاغلی که در کارگاههای بازاری و غیر بازاری انجام میشد، با تغییر ساعات کار در همان روز انجام می شد؛ زراعت کاران هم ساعات کار خویش را به نیمه شب و اوایل روز می کشاندند ولی قصه برای خوشه چینانان و دروکارانی که عموما مشاغل فصلی و کارگری داشتند متفاوت بود؛ آنها مجبور بودند با ارده شیره و هندوانه از لحظه اذان بامداد تا نیمههای روز را در مزارع بگردند و درو کنند.
جشن اوهی اوهی در نیمه ماه مبارک
یکی از رسوم مردم قم در ماه رمضان، برگزاری جشن اوهی اوهی بود که در شب تولد خجسته امام مجتبی (ع) از جانب مردم بخصوص جوانان به پاداشته میشد؛ در این شب مردم سرور و شادمانی می پرداختند و چوب بازی و پایکوبی همچون کارهایی بود که در این شب انجام می شد.
تعزیه خوانی لیالی قدر
از دیگر سنن مردم قم در ماه رمضان میتوان به برگزاری تعزیه در شبهای قدر اشاره نمود که از مهم ترین رسوم قمی ها است؛ از گذشته تا کنون تعزیه خوانان از جایگاه بسیار مهمی در شهر قم برخوردار بودند چونکه آنها تنها هنرمندان مذهبی بودند که تاریخ اسلام را برای مردم بازسازی میکردند و از سویی مهم ترین بخش سرگرمی مردم آن زمان را بخصوص زنان و جوانان و پیران را تشکیل میدادند؛ البته در شبهای قدر علاوه بر مراسم ویژه این شب ها مثل خواندن قرآن، دعا و مناجات و عزاداری که با حضور مردم در امامزاده و اماکن مذهبی انجام می شد تعزیه هم به اجرا درمی آمد؛ پخت حلوا در بعضی روستاهای قم هم از دیگر رسوم قمی ها در شب قدر است.
روزه داران کوچک
از دیگر رسوم دیگر مردم قم آن است که در آخر ماه رمضان و روز عید فطر به کودکان و نوجوانانی که در طول ماه مبارک روزه کله گنجشکی گرفته اند برای تشویق آنها از سوی بزرگ ترها هدیه ای به آنها داده می شود. مردم قم در روز عید فطر بعد از اقامه نماز عید به خانه مراجع، علما و بزرگان، اقوام و آشنایان خود می رفتند و شکر آنکه توفیق انجام طاعات این ماه را داشته اند را به جا می آورند؛ البته قمی ها در استقبال از ماه خدا هم رسوم جالبی داشتند.
مراسم آشتی کنان
یکی از سنن متعالی ماه رمضان در قم، مراسم آشتی کنان بود که در قم رواج و رونق خاصی داشت؛ این رسم به حدی فراگیر بود که مردم و خانوادههایی که از کینه های دیرین رنج میبردند منتظر ماه رمضان میشدند که آتش این کینه در سفره افطار مهمانی شب نشینی رمضانی در منزل یکی از بزرگان خاموش شود؛ ماه رمضان یکی از روزهایی بود که مردم این شهر تمام کینهها و دشمنی را در میان خود از بین میبردند.
در این مراسم پیش از آغاز ماه مبارک بزرگان به سراغ کسانی که با هم کدورتی دارند می روند و آنها را برای ورود به ماه رمضان، آشتی می دهند و اعتقاد دارند کسانی که با وجود کینه وارد این ماه شوند، عبادتشان مورد قبول قرار نمی گیرد و روزه آنها متعلق به شیطان است.
بدرقه ماه رمضان
مردم قم این ماه را همیشه به شادی و سرور و آشتی و صلح کنان و جشن میگذراندند و بنابراین بود و به جای سختی روزه گیری مردم، همیشه اوقات خویش را به شادی و مناجات سر میکردند؛ یکی از رسوم آخر ماه مردم قم، رسم حمام و غسل عید بود. همینطور آشی به نام «آش روزه» یا «آش بدرقه» پخته می شد.
مردم قم در واپسین روزهای ماه رمضان دسته دسته به مناطق مختلف می رفتند و برای مشاهده ماه شوال با هم رقابت میکردند؛ اگر از جانب علما، روز عید مشخص میشد مردم عید رمضان را برگزار میکردند و در نماز پرشکوه حرم مطهر و با حضور مراجع شرکت میکردند؛ فطریه و بازدید از اقوام و صله رحم، عیادت از بیماران و... از سنن عید فطر بود که خوشبختانه امروز هم به بخش مهمی از این سنن عمل می شود.
منبع: كاركادو
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب